Osoba najbliższa w postępowaniu karnym to szczególny podmiot, gdyż posiada szeroki zakres uprawnień. Zgodnie z treścią art. 115 § 11 kk osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. Oznacza to, że osobą najbliższą może być partner/partnerka życiowa, dzieci, wnuki, rodzice, dziadkowie, krewni pochodzący od małżonka/małżonki.
Prawo do odmowy składania zeznań
Osoba najbliższa posiada również szerokie uprawnienia w prawie dowodowym, ze względu na to, że pozostaje z oskarżonym w stosunkach rodzinnych. Najważniejszym uprawnieniem jest prawo wynikające z art. 182 § 1 i 2 kpk : osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań. Prawo odmowy zeznań trwa mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia. Osoba najbliższa nie ma obowiązku uzasadniać swojego stanowiska. Odmowa zeznań dotyczy całości postępowania, co oznacza, że nie występuje ona w ogóle w sprawie w charakterze świadka.
Świadek – osoba najbliższa może również uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli jej udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub bliską jemu osobę na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Obowiązkiem organu prowadzącego postępowanie jest pouczenie świadka o przysługujących mu uprawnieniach.
Wykonywanie praw zmarłej strony postępowania
Uprawnieniem jednym z wielu jest prawo regulowane w art. 52 kpk : W razie śmierci pokrzywdzonego prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe lub osoby pozostające na jego utrzymaniu, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia – prokurator, działając z urzędu. W przypadku gdy organ prowadzący postępowanie dysponuje informacjami o osobach najbliższych dla pokrzywdzonego lub osobach pozostających na jego utrzymaniu, poucza o przysługujących uprawnieniach co najmniej jedną z nich. W tym wypadku istotnym jest moment, w którym osoba najbliższa „wkroczyła” do procesu. Jeżeli zrobiła to przed wszczęciem postępowania, występuje jako strona zastępcza, natomiast gdy wstąpi do procesu po jego wszczęciu, występuje jako osoba nowa. Wstąpienie bowiem osoby najbliższej w miejsce zmarłego pokrzywdzonego powoduje możliwość wykonywania jego praw. Reasumując, osoba najbliższa w takim wypadku działa we własnym imieniu i sama jest stroną procesową.
Należy pamiętać, że także śmierć oskarżyciela posiłkowego nie tamuje biegu postępowania, a osoba wstępująca do takiego procesu nabywa uprawnienia oskarżyciela posiłkowego aż do jego prawomocnego zakończenia.
Osoba najbliższa posiada również uprawnienia w postępowaniu o wznowienie, gdyż śmierć oskarżonego powoduje konsekwencje w postępowaniu o wznowienie postępowania zakończonym prawomocnym orzeczeniem sądu. Przepis art. 542 § 2 k.p.k. stanowi, iż wniosek o wznowienie na korzyść złożyć może w razie śmierci skazanego osoba najbliższa.
